Na spalonym… rodzaje i przyczyny powstawania nowotworów układu oddechowego

Świadome narażanie się na dym tytoniowy i substancje w nim zawarte można porównać do zachowania piłkarza, który oddaje strzał do bramki z zabronionej pozycji. Mamy nadzieję, że sędzia, którym jest ludzki organizm nie zauważy naszego postępowania, bo przecież „dziadek palił całe życie i nie umarł na nowotwór, a niepaląca sąsiadka zmaga się z rakiem płuc”. Fakt, nie wszystkie nowotwory układu oddechowego mają bezpośredni związek z paleniem tytoniu, ale tylko niewielki odsetek ludzi, u których rozwinął się rak płuca lub krtani to osoby niepalące.

Układ oddechowy to nie tylko płuca, ale cały aparat doprowadzający tlen do naszego organizmu. Zaczyna się w obrębie nosa i jamy ustnej, która jest wspólnym początkiem również dla przewodu pokarmowego. Następnie powietrze wędruje do gardła i krtani, pełniących funkcję aparatu mowy, a potem przez tchawicę i oskrzela dociera do pęcherzyków płucnych, gdzie następuje wymiana gazowa. Wszystkie te elementy stykają się ze środowiskiem zewnętrznym i narażone są na szkodliwe działanie substancji znajdujących się w powietrzu. W związku z tym we wszystkich tych narządach mogą rozwinąć się choroby nowotworowe. Papierosy wymyślił James Albert Bonsack, który w 1880 roku zbudował maszynkę do zwijania tytoniu, choć zwyczaj jego palenia był już znany wśród Majów przed dwoma tysiącami lat i prawdopodobnie przywędrował do Europy po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku. Obecnie papierosy pali co trzecia dorosła osoba. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że z powodu chorób spowodowanych paleniem tytoniu rocznie umiera na świecie około 4 milionów osób.

Dym papierosowy zawiera ponad 4 tys. związków chemicznych, które znane są od ponad półwiecza. Ponad 50 z tych substancji ma działanie rakotwórcze. Należą do nich między innymi: policykliczne węglowodory aromatyczne, fenol, krezol, nitrozoaminy i benzopireny. Ryzyko rozwoju raka płuca u osoby palącej 30 papierosów dziennie przez okres dłuższy niż 10 lat jest około dziesięciokrotnie wyższe niż u osoby, która nigdy nie paliła. Nałóg nikotynizmu poza nowotworami układu oddechowego takimi jak rak płuca, krtani, języka i jamy ustnej, zwiększa ryzyko wystąpienia innych nowotworów przełyku, pęcherza moczowego, czy nerki. Mimo, że dym tytoniowy nie dociera wszędzie w sposób bezpośredni, to obecne w nim związki przechodzą z pęcherzyków płucnych do krwi i tą drogą są rozprowadzane po całym organizmie. Działanie substancji zawartych w dymie papierosowym jest zatem wielonarządowe i leży u podłoża wielu chorób cywilizacyjnych: chorób układu sercowo-naczyniowego (nadciśnienie tętnicze, zawał mięśnia sercowego, udar mózgu) i przewlekłych – obturacyjna choroba płuc (POChP). Ma także negatywny wpływ na płodność i rozwój wewnątrzmaciczny płodu.

Substancje podobne do tych, które znajdują się w dymie tytoniowym spotyka się również w zanieczyszczonym powietrzu atmosferycznym. Rozwój cywilizacyjny może przyczyniać się do większej zapadalności na nowotwory układu oddechowego. Rola tych zanieczyszczeń, jako samodzielnej przyczyny wystąpienia raka płuca wydaje się jednak stosunkowo niewielka. Odmienną sytuację, znacznie zwiększającą ryzyko powstania raka płuca, stanowi wieloletnia ekspozycja zawodowa na związki rakotwórcze. Należą do nich radon, chrom, nieorganiczne związki arsenu czy w końcu azbest. Ta ostatnia substancja jest głównym czynnikiem wywołującym międzybłoniaka opłucnej. Bezpośredni kontakt z azbestem udowodniono u prawie 70 procent zarejestrowanych przypadków międzybłoniaka. W Unii Europejskiej od 1 stycznia 2005 roku istnieje całkowity zakaz obrotu azbestem. Szacowana ilość wyrobów zawierających ten składnik na terenie Polski to 16 milionów ton. Nie oznacza to, że wszyscy jesteśmy bezpośrednio narażeni na wystąpienie międzybłoniaka opłucnej, czy azbestozę. Chorobotwórcze są włókna azbestu o średnicy mniejszej niż 3 μm i długości większej niż 5 μm (tak zwane włókna respirabilne). Powstają one głównie w procesie demontażu i nieprawidłowego składowania materiałów budowlanych zawierających azbest. Ważne jest zatem odpowiednie obchodzenie się z tymi odpadami.

Ryzyko zachorowania na nowotwory układu oddechowego związane jest również z nawykami dietetycznymi. Spożywanie pokarmów zawierających dużą ilość przeciwutleniaczy może oddziaływać zapobiegawczo na proces powstawania nowotworów. Do substancji tych należą karotenoidy, witaminy C i E oraz selen. Oczywiście najskuteczniejszym i najbezpieczniejszym sposobem dostarczania tych substancji do naszego organizmu jest zróżnicowana dieta bogata w warzywa, owoce i ryby morskie. Istnieją przesłanki sugerujące, że ryzyko zachorowania na nowotwory układu oddechowego związane jest z predyspozycjami genetycznymi. Przemawia za tym fakt częstszego występowania raka płuca u osób z obciążonym wywiadem rodzinnym. Jak dotychczas nie stwierdzono pojedynczego genu, który samodzielnie byłby odpowiedzialny za wystąpienie raka płuca. Prowadzi się natomiast szeroko zakrojone badania, które poszukują grup Pacjentów ze specyficznymi mutacjami, powodującymi zwiększoną wrażliwość na stosowane w leczeniu raku płuca preparaty (terapia celowana).

Poza nowotworami pierwotnymi, do których należy rak płuca, w miąższu płucnym mogą powstać ogniska przerzutowe nowotworów o innej lokalizacji. Praktycznie każdy nowotwór złośliwy może dać przerzuty do płuc. Szczególnie często spotyka się guzy pochodzące z mięsaków tkanek miękkich, czerniaka złośliwego skóry, raka nerki, raka jelita grubego czy raka sutka. W płucach spotyka się także nowotwory łagodne takie jak: gruczolak, odpryskowiak, chrzęstniak, tłuszczak czy włókniak. Najczęściej przyczyną ich powstania są zaburzenia rozwojowe tkanek budujących miąższ płuca lub konsekwencje gojenia się procesów zapalnych. Nie wymagają one aż tak agresywnego postępowania leczniczego jak nowotwory złośliwe, jednakże za każdym razem w przypadku ich wystąpienia należy wykluczyć obecność raka płuca.

dr n. med. Przemysław Bławat
Oddział Kliniczny Chirurgii Klatki Piersiowej i Nowotworów w Centrum Onkologii w Bydgoszczy